دکتر نسرین نورشاهی
دایر کردن دوره ها ی دکتری تخصصی همواره یکی از اهداف نظام های آموزش عالی بوده و به عنوان شاخص علمی و تکمیل کننده چرخۀ تحصیلات محسوب شده است. این برنامه‌ها نشانگر بخش مهم و کلیدی از آموزش و پژوهش دانشگاهی بوده و معمولاً به عنوان درگاه ورود به مشاغل دانشگاهی در آینده محسوب می‌شوند، با افزایش تعداد دانشجویان دکتری طی سال‌های اخیر در تمامی دانشگاه‌های جهان، و تغییرات عمده و اساسی که در بازار کار جهانی رخ داده است تقریباً تمامی دانشگاه‌ها با چالش اصلاح و بازنگری برنامه‌های دکتری در راستای تطابق با شرایط جدید روبرو هستند.
در این گزارش بر اساس تجارب 23 کشور در قالب سه محور اصلی: 1- سازمان، نحوۀ اداره و ساختار دوره‌های دکتری، 2- نظارت و سرپرستی، پایش و ارزیابی در دوره‌های دکتری، 3- تحرک دانشجویی و اجرای دوره‌های دکتری مشترک، وضعیت دوره‌های دکتری توصیف، بررسی و با ایران مقایسه شده است.
در این مطالعه با استفاده از روش کتابخانه ای – اسنادی و با رویکردی تطبیقی ضمن تأکید بر تنوع تجارب، کامل بودن اطلاعات و حضور کشورهای موفق در حوزۀ مورد نظر، تجارب و نحوۀ عملکرد اهم دانشگاه‌های 23 کشور جهان با مراجعه به اسناد و مدارک، گزارش‌های تخصصی و سایت دانشگاه‌ها، بررسی و مقایسه شده است.
اسامی کشورها و دانشگاه‌های مورد مطالعه در سه قارۀ جهان
|
ردیف |
نام کشور |
نام دانشگاه |
نام قاره |
|
1 |
آمریکا |
استانفورد -هاروارد |
آمریکا |
|
2 |
فرانسه |
پیرو ماری کوری - علم و تکنولوژی لیله |
اروپا |
|
3 |
انگلستان |
کالج لندن- ولورهاملتون- نیو کاستل- سالفورد |
اروپا |
|
4 |
نروژ |
برگن |
اروپا |
|
5 |
سوئد |
کارولینکا |
اروپا |
|
6 |
سوئیس |
ماستریج |
اروپا |
|
7 |
لیتوانی |
میکولاس رومیر- لاتویا |
اروپا |
|
8 |
جمهوری چک |
دانشگاه فنی چک |
اروپا |
|
9 |
اسرائیل |
بار – لان |
آسیا |
|
10 |
ترکیه |
آنکارا – هاستپ |
آسیا |
|
11 |
مالزی |
علم و تکنولوژی مالزی – مولتی مدیا مالزی |
آسیا |
|
12 |
اسپانیا |
گرانادا – بارسلونا |
اروپا |
|
13 |
ایتالیا |
مؤسسه دانشگاهی فلورانس- پلی تکنیک میلان-کاتانیا |
اروپا |
1- تقریباً همه دانشگاه‌های مورد بررسی درصدد بازنگری و ا صلاح نحوۀ برگزاری و اجرای دوره‌ها به لحاظ محتوا و ساختار می‌باشند.
2- در موضوع یا مؤلفۀ اداره کردن در اکثر دانشگاه‌ها تمایل به سمت نوعی تمرکز سازمانی در سطح دانشگاه با هدف ایجاد هماهنگی بیشتر بین دوره‌های دکتری و ارشد و حرکت در راستای بین رشته‌ای شدن و عدول از تخصص‌گرایی صرف احساس می‌شود که در قالب رویکرد تأسیس دانشکده تحصیلات تکمیلی/ دکتری یا پژوهش تجلی می‌یابد.
3- اصلاح و بازنگری در جهت اتخاذ رویکرد بین رشته ای و بین‌المللی شدن دوره‌ها است.
4- توانایی انجام پژوهش مستقل و اصیل توسط دانشجوی دکتری محوریت قریب به اتفاق دوره‌های مذکور را در دانشگاه‌های مورد مطالعه تشکیل می‌دهد.
5- افزایش شفافیت و دسترسی به اطلاعات به گونه‌ای باز و بدون محدودیت برای همۀ ذی‌نفعان و متقاضیان دوره‌های دکتری رویکرد دیگری است که در تجارب و تلاش‌های اخیر دانشگاه‌های مورد مطالعه ردپای آن ملاحظه می‌شود.
6 - پذیرش رویکرد انعطاف‌پذیری در تعریف قوانین و رویه‌های مورد استفاده در دوره‌های دکتری رویکرد دیگری است که دانشگاه‌ها به آن توجه نموده‌اند به عنوان نمونه به انعطاف در طول دوره برحسب ماهیت رشته و انعطاف‌پذیری پذیرش و انتخاب دانشجو با هدف فراهم نمودن امکان همکاری‌های بین رشته‌ای می‌توان اشاره نمود.
7- سوق دادن دانشجویان دکتری به انجام پژوهش ها ی گروهی و مرتبط با نیازهای واقعی بخش‌های اقتصادی – اجتماعی کشورها، رویکرد دیگری است که کاربرد مکانیزهایی چون تعریف خوشه‌های پژوهش و پیوند دادن دانشجویان به پروژه‌های بخش صنعت نمونه بارز آن می‌باشد.
8- آماده‌سازی و مجهز ساختن دانشجویان دکتری با انواع مهارت ها و شایستگی‌های کانونی – عمومی موردنیاز بازارکار تنوع طلب و پیچیده عصر کنونی از دیگر مؤلفه‌های موردتوجه در برنامه‌ریزی دوره‌های دکتری به شمار می‌رود.
9- تقریباً در همه دانشگاه‌های مورد مطالعه محوریت و تأکید اساسی بر پژوهش است و در اکثریت قریب به اتفاق دانشگاه‌ها مرحله آموزش با هدف تقویت مهارت‌های پژوهشی و رفع نیازهای تخصصی و نظری دانشجو در طی فرایند پژوهش، مورد تأکید است و با جدیت دنبال می‌شود.
10- تقریباً در همه کشورها با هدف فراهم ساختن زمینه‌های امنیت اقتصادی – اجتماعی دانشجویان دکتری راهکارهای مشخص و تعریف شده وجود دارد.
11- در همه دانشگاه‌های مورد مطالعه نقش استاد راهنما از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و کمیت و کیفیت راهنمایی و سرپرستی اعمال شده توسط ایشان با دقت و وسواس خاصی مورد ارزیابی و پایش قرار می‌گیرد.
12- تقریباً در همه دانشگاه‌های مورد مطالعه در راستای توسعه و بهبود کیفیت فرایند سرپرستی و نظارت گام‌های مشخص برداشته شده که از آن جمله به برگزاری دوره‌های مهارت‌آموزی اساتید راهنما می‌توان اشاره نمود.
13- رویکرد حمایت به جای کنترل در فرایند پایش و ارزیابی دوره‌های دکتری به ویژه در مرحله پژوهشی رویکرد غالب در اکثریت دانشگاه‌های مورد مطالعه است. این پایش با هدف شناسایی مشکلات در مسیر پژوهش دانشجو و کمک به رفع آنها طراحی و اجرا می‌شود.
14- استفاده از فناوری اطلاعات در سطح گسترده در اجرایی نمودن فرایند پایش یکی دیگر از مؤلفه‌های مورد توجه در دانشگاه‌های مورد مطالعه است.
15- کسب اعتبار علمی برای فعالیت پژوهشی دانشجوی دکتری در سطح ملی و بین‌المللی یکی دیگر از محورهای مورد تأکید در دانشگاه‌های مورد مطالعه است که عمدتاً از طریق استفاده از داوری‌های خارجی و فراهم ساختن امکان سفرهای علمی و جابجایی‌های بین دانشگاهی دانشجویان در سطح ملی و بین‌المللی دنبال می‌شود.
مطالعه تجارب کشورهای مورد مطالعه و مقایسه آن با تجارب ایران نشان می‌دهد که نحوه برگزاری و اداره دوره‌های دکتری در ایران نزدیکی زیادی با تجارب بررسی شده دارد.
بویژه در ابعاد سخت‌افزاری نظیر ساختارها، رویه‌ها، قوانین و مقررات تشابه زیادی میان دوره‌های دکتری در ایران با کشورهای مورد مطالعه مشاهده می‌شود. لذا به نظر می‌رسد استفاده از تجارب ارزنده سایر کشورها در حوزه‌های نرم‌افزاری نظیر رویکردها و نگرش‌ها می‌تواند در این برهه از زمان برای مسؤولین و سیاست‌گذاران دوره‌های مذکور در ایران مفید و مؤثر باشد و از جمله آنها می‌توان به:
1. اتخاذ رویکرد بین رشته‌ای در دوره‌های دکتری
2. اتخاذ رویکرد انعطاف‌پذیری مبتنی بر ماهیت رشته‌ها
3. رویکرد توجه به هماهنگی بین دوره‌های ارشد و دکتری از طریق تمرکز اداره دوره‌ها در سطح دانشگاه در یک نهاد مستقل
4. تأکید بر بین‌المللی شدن دوره‌های دکتری با استفاده از مکانیز م‌‌ها یی چون فرصت مطالعاتی دانشجویی، دوره‌های دکتری مشترک و دعوت از اساتید راهنمای خارجی و داور بین‌المللی
5. اتخاذ رویکرد شفافیت و دسترسی به اطلاعات در دوره‌های دکتری
6. رویکرد توجه به شایستگی ها ی کانونی در میان دانشجویان از طریق ارائه واحدهای عمومی در این حوزه برای دانشجویان با این شرط که این شایستگی‌ها در دوره‌های قبلی مغفول مانده باشد.
7. رویکرد تأمین امنیت اقتصادی – اجتماعی دانشجویان
8. رویکرد گروهی و مبتنی بر نیاز جامعه نمودن پژوهش ها ی دکتری با استفاده از تجارب ذکر شده (پیوند دادن دانشجویان با پروژه‌های موجود در بخش‌های اقتصادی – اجتماعی با استفاده از مکانیزم‌های تشویقی)
9. اتخاذ رویکرد حمایتی به جای رویکرد کنترل در فرایند پایش و استفاده دقیق از رویه‌ها و مکانیزم‌های پایشی جاری در دانشگاه‌های مورد مطالعه برای دوره‌های دکتری در ایران، اشاره نمود.